Organisch Bouwen

Expressionistische stroming die zich net als bijvoorbeeld het structuralisme afkeert van het functionalisme. Basis van deze stroming zijn de pseudowetenschappelijke antroposofische wereldbeschouwing en de architectuurstroming art nouveau. De antroposofie gaat er vanuit dat kleuren en vormen invloed hebben op het gevoelsleven van de mens.

Oorsprong

Grondlegger van de antroposofische beweging is de Oostenrijker Rudolf Steiner (1861 - 1925). Het hoofdkwartier van deze beweging is het Goetheanum met bijgebouwen op een heuvel in het Zwitserse Dornach. Het eerste Goetheanum (1913 - 1920) werd door een brand in 1922 verwoest. Het tweede Goetheanum (1923 - 1928) bevat veel vormen die later in de organische architectuur werden overgenomen. Beiden zijn ontworpen door Steiner, die zelf geen architect was. De gefaceteerde, kristallijnen vormen en de aan een bovenhoek afgeschuinde / abgeeckte ramen van het betonnen gebouw zijn later door onder meer Alberts en Van Huut veel toegepast. De symmetrie van het Goetheanum van Steiner wordt niet altijd overgenomen.

Kenmerken

Eigenschappen van deze stroming zijn een plastische vormgeving, het gebruik van natuurlijke materialen, zoals baksteen en hout, aan de natuur ontleende vormen, milieubewust bouwen en een harmonie van de gebouwen met de omgeving.

Het Nieuwe Instituut stelt+Zie inleiding inventarisatie archief Alberts en Van Huut (ALHU) dat organische architectuur geen typische stijlkenmerken heeft. Toch gebruiken de architecten telkens weer dezelfde vormen, materialen en kleuren. Volgens de organische architecten moet de "kille" en "extreem-rationele" kubusvorm vermeden worden. Hetzelfde geldt voor hoeken van 90 graden. Architect Joan Risseeuw zegt in een toelichting+Eerste paal voor nieuwe lokalen, Nieuwsblad van het Noorden, 13-9-1985 op zijn ontwerp voor een school in Groningen hierover: "De vormgeving gaat niet alleen uit van de rationele ruimte die nodig is, maar ook van de mens zelf. Het wordt dus geen vierkant of rechthoekig geheel, maar een bouwsel met afgeronde vormen. Dat komt minder hard over."

Er wordt verder onder meer gebruik gemaakt van de gulden snede+Verhouding die berekend wordt met de formule: Breedte / Lengte = Lengte / (Breedte + Lengte)). De vijfhoek is een veel gebruikte vorm. De architecten passen bij voorkeur een reeks regenboogkleuren toe en geen zwart, grijstinten en wit. In het ontwerpproces boetseren enkele architecten, soms met de opdrachtgevers, maquettes van klei.

Populariteit

De populariteit van het organisch bouwen gaat gelijk op met de opkomst en populariteit van de antroposofische beweging in Nederland. In 1923 wordt de Anthroposofische Vereniging in Nederland opgericht en de Rudolf Steiner Kliniek in Den Haag (1927 - 28) als een van de eerste organische gebouwen gerealiseerd. In Nederland worden in die periode ook een Vrije School in Den Haag en enkele woonhuizen gerealiseerd. In de jaren zestig en zeventig ontwerpt Henk Hupkes voor het met de antroposofie verbonden kerkgenootschap de Christengemeenschap een aantal kerken in organische stijl. Het organisch bouwen breekt pas door in de jaren tachtig met een aantal spraakmakende projecten van Alberts en Van Huut, de Gasunie in Groningen en de NMB-bank in Amsterdam Zuidoost. Na realisatie van het laatste project volgen een reeks van filialen van de inmiddels tot ING gefuseerde bank ontworpen door dezelfde architecten of een lokale architect. Door digitalisering van het bank-verkeer sluit ING veel van deze kantoren. Deze krijgen een andere functie of worden afgebroken (in bijvoorbeeld Weesp en Wierden).

Ruimere definitie

Een ruimere, niet alleen tot de antroposofische beweging beperkte definitie van de stroming, is een architectuur die zich laat inspireren door de mens en de levende natuur. Hierbij worden de ontwerpen van Antoni Gaudi, Hundertwasser, Imre Makovecz, Gregory Burgess en Bart Prince tot het organisch bouwen gerekend. Dit geldt ook voor enkele werken van modernisten als Le Corbusier, Alvar Aalto, Frank Lloyd Wright en Hans Scharoun.

Architecten

Ton (Anton Carel) Alberts (1927 - 1999), Frederik Herman Gerretsen (1899 - 1974), Henk W. M. Hupkes (1920 - 2014), Max van Huut (1947), Joan Izaak Risseeuw (1926) en Chris Wegerif jr. (1898 - 1984).