Kɔntɔrɔ[charles b1]  ni Saanɛ (causerie de J.M Kulubali de Fajabugu) (année 2000 ?)

 

Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, ayiwa, ne ye min mɛn donsobaw la ani n faw la Kɔntɔrɔ ni Saanɛ kan, n bi se ka o ɲɛfɔ i ye, bawu, maakɔrɔw ko : maa, i kodɔn bɛ, nka i kobɛɛdɔn tɛ. Mɔgɔ kelen tɛ se ka ko bɛɛ dɔn.

 

O tuma, Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, jinɛw tun tɛ, wɔkulɔw tun tɛ, mɔgɔw de tun don. U furula ɲɔgɔn ma, ka kɛ ɲɔgɔncɛ ni ɲɔgɔnmuso ye. Ɔ! Kɔntɔrɔ, donsoya de tun ka di a ye. A tun bɛ donsoya kɛ kosɛbɛ. Sogo siya si tɛ yen ni a ma min caman faga, a cɛma ni a musoma. A ye siya bɛɛ dɔ faga. ƆƆ! Nka, Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, u bɛnnen tun bɛ u ka furu kɔnɔ cogo min, u si ti si sɔsɔ. Ni Kɔntɔrɔ ko ni min man di a ye, Saanɛ bɛ o to yen. Ni Saanɛ fana ko min man di a ye, Kɔntɔrɔ fana bi o to yen. U bɛnna u ka furu kɔnɔ, u si tɛ si sɔsɔ. U tilelen don ɲɔgɔn ye. ƆƆ!

Nka, u ka donsoya kɔnɔna na, Kɔntɔrɔ ni a muso ... u de tun bi taa donsoya la ɲɔgɔn fɛ sogoɲini na . Ayiwa, ni u taara, Kɔntɔrɔ bɛ a ka minanw bila yɔrɔ dɔ rɔ ka Saanɛ sigi yen. Saanɛ bi minanw kɔlɔsi. Donsow b'a fɔ o ma ko : daga. O ye u ka minanbilayɔrɔ ye. Saanɛ tun bi tɔbili kɛ ka bila Kɔntɔrɔ ɲɛ yanni ka bɔ yaalayɔrɔ lɔ. Ni Kɔntɔrɔ tun bɔra yaala kama, a bi se ka bɔ kɛnɛbɔda fɛ, a bi tile sogoɲini na, a nali fɔ fitiri. Ayiwa, u tora o cogo la, sogo fagalen cayalen, Kɔntɔrɔ ye ganin dɔ jɔ, ka dɔgɔw ɲini, ka na tasuma cin o ga kɔrɔ, ka se ka sogow da o la, tasuma ka se sogow wusu k'u ja. Donsow b'a fɔ o de ganin na ko bɛlɛ. O ye sogowusuyɔrɔ ye. A bɛ komin wɔyiw ka dibi. O tun ye u ka sogolajayɔrɔ ye. Ɔ! Sogow maa ja, Saanɛ de bi sogow kɔlɔsi, ka tobili kɛ ka bila Kɔntɔrɔ ɲɛ, yanni 'ka na.

U tora o cogo  la, suruku de tun bi na fitiri donda fɛ, ka na sogokasa nɔ fɛ. A b'a fɛ ka na sogo dɔ sonya. A nasiyɛn fɔlɔ, ayiwa Saanɛ wulila, suruku bolila. A siyɛn filanan, a nana tun, Saanɛ wulila, suruku bolila fɔ ka se siyɛn saba. Ayiwa, suruku kɔni bolila. Kɔntɔrɔ nalen ka bɔ yaalayɔrɔ lɔ, a ye o ɲɛfɔ. A ko : « Aa! N karamɔgɔ, Ɛ! Wara dɔ de bi na, a bi na ko : fɔ a maa sogo sonya. Ayiwa, ni ne wulila, a bi boli. Ayiwa, ko an b'o kɛ cogo di? » Kɔntɔrɔ ko : « o tɛ baasi ye, marifa dɔ bɛ n bolo yan, n b'o d'i ma, i ka o kɛ ka i yɛrɛ 'garder'. Ni a nana, i ka se ka o ci, hali k'a bagabaga a ka taa ». O tuma Saanɛ ye o marfa minɛ. Kɔntɔrɔ taara yaala la. Ayiwa, fitiri sera, suruku seginna, a nana. A b'a fɛ ka na sogo sonya. A nalen, marifa min dira Saanɛ ma, Saanɛ ye marifa in ta. Suruku na ko : fɔ a maa sogo sama diyagoya la ka bɔ bɛlɛ la, o tuma, Saanɛ ye mugu ci suruku la. Kisɛ ya suruku sɔrɔ. Suruku bolila ka daga dafɛla dɔɔnin boli, a taara bin. Komin su kolen tun don, Saanɛ ye a bonyɔrɔ lajɛ, a y'a ye joli bɛ yen. A ma taa suruku nɔ fɛ bilen, a seginna.

Aa! Kɔntɔrɔ nalen, a y'a ɲɛfɔ. « Wara min tun bi na sogo kama, a nana bi, ne kɔni ye mugu ci a la, nka ne hakili la, kisɛ bɛ a la. Ayiwa, a na sa wa, a tɛna sa wa, ne kɔni ma o dɔn. O la, a taara nin yɔrɔ fɛ. » O tuma, Kɔntɔrɔ, a taara Saanɛ ka muguciyɔrɔ lajɛ, a y'a sɔrɔ : kisɛ bɛ suruku la. Ayiwa, a ye suruku nɔbɔ. A taara a sɔrɔ : suruku, a ma yɔrɔjan sɔrɔ, a bira, a sara. O tuma, Kɔntɔrɔ, a nana ko : «  Saanɛ! I ye mugu ci wara min na, tiɲɛ don, kisɛ y'a sɔrɔ. Wara salen, a filɛ nin ye, nin yɔrɔ lɔ ». O tuma, Kɔntɔrɔ ye suruku wolo bɔ, k'a fara sogo tɔw kan bɛlɛ la. O kɛra Saanɛ fana tɔgɔ bɔli ye ka fara a cɛ Kɔntɔrɔ kan. ƆƆ! Nka, u ka diɲɛsosigi yɛrɛ kɔnɔ, u bɛnnen tun bɛ cogo min na, u kɛra kabakomɔgɔw ye. U ko diyara mɔgɔw ye, ka da u ka ɲɔgɔnbonya cogo kan. U bi ɲɔgɔn bonya, u bɛnnen, u si ti si sɔsɔ. ƆƆ! Nka, mun nana kɛ a kabakoyayɔrɔ ye ? Olu ka diɲɛsosigi, u y'o kɛ ɲɔgɔn fɛ, u si ti si janfa, sɔsɔli tɛ u si ni si cɛ.

Ayiwa, Kɔntɔrɔ balimakɛ dɔ tun bɛ yen, ko Mari. O de tun ye Kɔntɔrɔ dɔgɔnin ye. O tɔgɔ tun ye ko : Mari. O fana tun bi donsoya kɛ. Ayiwa, Baabilen ! Marifa yɛrɛ tɔgɔda marifa la, o de sɔrɔla Mari, Kɔntɔrɔ balimakɛ Mari nɔ fɛ. ƐƐ! Mari ye namara kɛ Kɔntɔrɔn na sogo rɔ, sogofaa nɔ fɛ. Donso, n'i ye mugu ci sogo la, ni kisɛ ye sogo sɔrɔ, hali n'a bolila, ni donso wɛrɛ ye o sogo bon, k'a tɔ labɔ a la, e fɔlɔ min y'a bon, n'i ka kisɛda bɛ sogo la, sogo de ye i ta ye. Min y'a tɔ labɔ a la, o ta tɛ dɛ! Min fɔlɔ y'a bon, n'o ka da b'a la, o de ta ye sogo ye. O tuma, Kɔntɔrɔ ye sogo dɔ bon, ayiwa, a joginna. U ye tile fila kɛ ka sogo nɔbɔ. U ma a sɔrɔ, a tile sabanan, ayiwa, Kɔntɔrɔ ko : « Nin bɛ cogo min ko : an kɔni k'an yaala, n'an ye sogo wɛrɛ ye sa, n'o tɛ kisɛ bɛ nin min na, ne hakili la, nin tɛ an garijɛgɛ rɔ, Aa! A bɛ na sa fu. O tuma, u bɔra sɔgɔmada fɛ, u taar'u yaala. Kɔntɔrɔ tun ye sogo min bon, ni Kɔntɔrɔ ka kisɛda tun b'a la, Mari de ye o sogo ye. A joginnen don, nk'a tɛ ka boli kosɛbɛ. A dɔgɔkɛ Mari ye sogo in ye. A wulila a ɲɛ, a y'a gɛn. Sogo tɛ se ka boli kosɛbɛ, katugu a joginnen don. O tuma, Mari ye sogo tɔ labɔ a la, ayiwa ka na daga la. Ayiwa, Mari ko ko ale ye sogo dɔ faga. ƆƆ! Kɔntɔrɔ ko : « Baasi tɛ! An ka taa! An ka taa a lajɛ. » U taara, u y'a sɔrɔ : Kontɔrɔ ye sogo min bon, o de tun don. Donso, ni donso bi mugu ci sogo la, a bi jatiminɛ kɛ, kabi a bontuma. N'a ye sogo bon a kinin fɛ, a bi o jate minɛ. Kisɛda ka kan ka ye sogo kinin fɛ. N'a y'a bon a numan fɛ, a bi o jate minɛ, kisɛda ka kan ka ye a numan fɛ. N'a kɔdonnen don, a bi o jate minɛ, kisɛda ka kan ka ye a jumuku la. ƆƆ!  Kɔntɔrɔ tun ye nin bɛɛ jate minɛ. ƆƆ! U bɛ sogo wolobɔ la, A! Kɔntɔrɔ ko Mari ye, « Mari, e ye sogo bon a bolo jumɛn kan? » Mari ko : sogo da tun bɛ k'a numanbolo sin ne de la. O tuma, ne y'a bon a numanyanfan fɛ ». ƆƆ! Kɔntɔrɔ ko : « o tɛ baasi ye, nka kisɛda min bɛ a la a kinin fɛ, ne hakili la, nin ye ne ka kunansinisogo bonnen de ye ». O tuma Mari ko : « ayi, nin tɛ o ye, nin ye ne ka fagalen de ye ». Komin donsoya, ko jɛlen don, sɔsɔli t'a la, Kɔntɔrɔ ma sɔn ka Mari sɔsɔ. A y'a to Mari ta la. Ayiwa, u ye sogo di Mari ma. Nka Mari de ye namara kɛ, k'a sɔrɔ : sogo tun ye Kɔntɔrɔ ka sogo bonnen ye. U y'a wolo bɔ k'a sogo di Mari ma. Sogo kɛra Mari ta ye. Komi, Mari ye namara kɛ, donsokɛ, n'i ye namara kɛ i donsoɲɔgɔn na, a ka sogo nɔ fɛ, AA ! Hakɛ de bi kiri a' ni ɲɔgɔn cɛ. N'i ye namara kɛ, n'i m'i yɛrɛ kɔlɔsi, ni marifa ma fara i bolo, ayiwa wara bi se k'i kɛlɛ, e min ye namara kɛ, ni marifa ma fara i bolo, wara bi se k'i kɛlɛ. 'Ou bien' i ka marifa, a bi kɛ : i bi sogo bon, a bi jogin nk'a tɛ sɔrɔ. E kɔni, hali n'i ye sogo bon, a bi taa sa kungo rɔ ten. E tɛna a sɔrɔ k'a dun, k'a sababu kɛ, e de ye namara kɛ. ƆƆ! Komin Mari ye namara kɛ a kɔrɔkɛ la, don dɔ la, u bɔra k'u bi taa fɛlɛ bɔ. O fɛlɛbɔyɔrɔ, jama tun ka bon. Sogo dɔ bɔra, u bɛɛ bɛka sogo in ye, Mari bolila k'a bi taa sogo in ɲɛ da, komin marifa b'a bolo, Mari taara, sen jiginna ntamansenyɔrɔ binjalan rɔ, k'a bin ni marifa ye. Marifa cira, kisɛ bɛɛ kɛra Mari yɛrɛ lɔ. ƆƆ! Mari yɛrɛ bolo marifa, o y'a Mari faga. Kisɛ bɛɛ kɛra Mari yɛrɛ rɔ k'a faga. N'o tɛ, n 'i y'a mɛn ko : marifa, marifa, a tɔgɔ dara marifa la, nin yɔrɔ don. 'Parce que' a ye Mari de faga. Mari yɛrɛ bolomarifa y'a faga. A tɔgɔ dara : marifa nin cogo rɔ, n'o tɛ, marifa tun bɛ wele bamanan (na) fɔlɔ ko : dankanna. U tun b'a fɔ marifa ma ko dankanna. ƆƆ! Nka komin Mari bolo ta ye Mari faga, ayiwa, nin ye Mari faafɛn ye, fɛn min ye Mari faga, o de ye nin ye. O tora o cogo la ten fɔ ka na marifa twa yɛlɛma ka kɛ ko : marifā. Marifa wele ko : marifa, o sɔrɔla nin yɔrɔ fɛ.

 

Baasi tɛ, Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, u ka hadamadenya... u kɔni ye o kɛ o cogo la fɔ ka tɔgɔ sɔrɔ donsoya rɔ ani mɔgɔ caman ɲɛbɔra u fɛ, ka u ladege donsoya sira kan. ƆƆ! Ala nan'a kɛ, Kɔntɔrɔ Ala sera Kɔntɔrɔ ma. Nka, sani Ala ka se a ma, a y'a fɔ ko : ni ale sara, a y'a ɲɛfɔ a balemaw ye, ni ale sara, u ka ale kunkolo tigɛ ka o don daankun na. Ale farikolo tɔ, u ka t'o don kaburudo la. Kɔntɔrɔ tun ye nin fɔ a balimaw ye, ni ale bi na sa tuma min, u ka o kɛ. Ayiwa, a kɛra o cogo la. Kɔntɔrɔ salen, u y'a kunkolo tigɛ k'a don daankun na. Donsow ka daankun sɔn, o de sɔrɔla nin yɔrɔ fɛ. ƆƆ! Ala y'i to a ka masaya la, Saanɛ, o taara Kɔntɔrɔ su don kaburudo rɔ. Ayiwa, Ala na(na) se Saanɛ fana ma. Ayiwa, Kɔntɔrɔ su donna yɔrɔ min, u taara Saanɛ fana su don Kɔntɔrɔ fana kɛrɛ fɛ. ƆƆ! Mun nan'a kɛ a kabakomayɔrɔ ye ? Komi u balima tɔw bɛ yen, Kɔntɔrɔ kaburu ....... sebe de falenna Kɔntɔrɔ kaburu kunyanfan fɛ, ka laban ka bagabaganton bɔ sebe in ju la, n'an b'a fɔ o ma ko bufaso (bubaaso). Bufaaso falenna sebe in ju la. ƆƆ! Saanɛ fana kaburu, o bɛ Kɔntɔrɔ kaburu kɛrɛ fɛ. Cangwɛrɛbilen nana falen Saanɛ fana kaburu kunyanfan fɛ. O tuma, u balema tɔ minnu bɛ yen donsoya sira kan, ni olu bi taa kungotaa la cogo o cogo, u bi na cangɛrɛbilenfura ... cangɛrɛbilen min falenna Saanɛ kaburu kunkɔrɔ, u b'o dɔ kari ... bubaanto min bɔra Kɔntɔrɔ kaburu kunyanfan fɛ, u bi o dɔ fana kari. Ayiwa, u de ye olu fara ɲɔgɔn kan ka taa o turu, k'o kɛ nton ye.

Komi donsokɔrɔw don, donsow ye u jigi don Kɔntɔrɔ kaburu kunkɔrɔfannton ani Saanɛ kaburukunkɔrɔcangɛrɛbilen, donsow ye u jigi da olu kan. Donsow ka ntonko, o ju sɔrɔla nin yɔrɔ de fɛ. ƆƆ! Nka, o bubaanton, u bi na cankɛrɛbilenfura in da ka bubaanton da a kan. Ayiwa, u bi o sɔn ko o ko la, Baabilen, o de bi ɲa k'a d'a kan Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, u tilen'n tun bɛ ɲɔgɔn ye cogo min, donsoya, a ti taa namara kan. Ayiwa, u tora o cogo la, ayiwa, Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, u ka ... donsow ka ntonko, o ju sɔrɔla nin yɔrɔ fɛ/

 

Hali bi, o nton ni o daankunsɔn, o de bɛ donsow bolo. ƆƆ! Nka Baabilen, ko gansan tɛ dɛ! Hali bi, donsow, u ni ɲɔgɔn cɛ, n'i ye namara  kɛ donsoya la, n'u ko an ka taa nton la, ayiwa, ni e kɔni min bɛ namara kɛ, n'i ma a fɔ tiɲɛ na,  AA ! N'i ye namara kɛ, n'i ma jɔ o la, ni e sɔnna a ka taa a kali nton la, k'a sɔrɔ, e de ye namara kɛbaa ye, an ka tiɲɛ fɔ, nton bi hakɛ bin e kan. I ka marifa, a bi jɔ, i tɛ sogo faga. 'Ou bien' ni o ma kɛ, marifa bi se ka fara i bolo, ni o ma kɛ, wara bi se k'i kɛlɛ, ka d'a kan, e de ye namara kɛ.

 

'Bon' donsoya kɔni, a sariya de ye nin cogo de ye. A bi kɛ ni jɛlenya de ye. Nanbara t'a la. N'i ye namara kɛ donsoya rɔ, marifa kɔni, a bi jɔ. 'Bon' ka fara o kan, Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, u tilennen tun bɛ ɲɔgɔn ye cogo min, ayiwa, donso ani a muso f'u ka kɛ maa tilennenw ye ɲɔgɔn fɛ o cogo la. Ni donsokɛ bɛ donsoya la, n'a muso bɛ so, ayiwa, yanni ka donsokɛ in bɔ donsoyakɛyɔrɔ lɔ, a muso tɛ se ka jɛnɛya kɛ. A tɛ se ka se cɛ wɛrɛ ma. Ni o kɛra, sogow fana bɛ o mala jira, sogow b'o mala jira cogo di ? Ni donsokɛ, n'a bɔra sisan k'a bi taa sogoɲini na, o y'a sɔrɔ a muso ni cɛ wɛrɛ de bɛ ɲɔgɔn fɛ, hali ni donsokɛ in yɛrɛ t'a dɔn, ni donsokɛ in bɛ sogoɲini na, a bi sogocɛ ni sogomuso de ye ɲɔgɔn na, o b'a jira k'a fɔ ko a muso bɛ ka namara kɛ a kɔ. Ayiwa, donsow bi o dɔn. Ni donso ɲuman don, a ye sogocɛ ni sogomuso minnu ye ɲɔgɔn na, a ti mugu ci u la dɛ! A maa na, a b'a muso laadi, k'a fɔ ! 'Hun ! N ye taamasyɛn min ye n ka kungotaa kɔnɔ, i bɛ min na, i t'o dabila ! N'i ma a dabila, a man ɲi dɛ! ƆƆ! N'a ye o kankari da a muso ye, ni muso kɛra mɔgɔ hakilima ye, a b'a dabila. Ayiwa, n'a m'a dabila, ni donsojugu yɛrɛ don, n'a ye sogocɛ ni sogomuso ye ɲɔgɔn na, donsokɛ, ni donsojugu don, a bi mugu ci u la. Ni kisɛ ye sogomuso sɔrɔ, kisɛ ye donsokɛ muso sɔrɔ. Wa, donsokɛ muso fana bi sa dɛ! 'Ou bien' ni kisɛ ye sogo cɛma sɔrɔ, ɛɛ ! Kisɛ bi donsomuso ... kamalen min bɛ k'a kamalentigɛ, kisɛ b'o sɔrɔ. Wa o kamalen o, o fana bi sa dɛ! Hali bi, Baabilen, o ti kɔrɔbɔ. Ni donsow kɔni bɛ donsoya la, waati bɛɛ, e k'i donsoɲɔgɔn muso kanu, 'ou bien' ka kɛ a fɛ, n'i kɔni ye o kɛ, sogow b'a taamasyɛn jira donsow la kungo kɔnɔ. O tuma, donsoya ko jɛlenba de don. Nanbara tɛ se ka kɛ a la. N 'i ye nanbara kɛ a la, komin bi, furaw sɔrɔlen ko caman na, o kɔ, n'o tɛ, n'i kɔni ye nanbara kɛ donsoya rɔ, a bi dɔn. A bi dɔn kun jumɛn fɛ ? I ka marifa, a bi jɔ. I tɛ kutigɛsogo faga abada. 'Ou bien' hali n'i ye u jogin, u ti sɔrɔ. U ti dun mɔgɔ fɛ. U bi kɛ sogo tiyɛnnen ye.

 

O kosɔn donsoya, Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, u ka diɲɛsosigi kɔnɔna nɔ, donsow ye donsoya ta u nɔ fɛ cogo min, o de ye nin ye. U tilenna ɲɔgɔn ye. U bɛnna. Donsoya fana bɛ o cogo rɔ. Hali bi, n'i kɛra donso ye, i bi kɛ mɔgɔ tilennen de ye. N 'i kɛra donso ye, ayiwa, i bi kɛ mɔgɔ hakilima ye, i bi kɛ jateminɛna ye, k'i yɛrɛ kɔlɔsi, k'i janto i yɛrɛ lɔ. Donsoya kɔni bɛ o cogo la. Ayiwa, donsoya fana, donso n'i y'a mɛn ko donso, mɔgɔ o mɔgɔ tɔgɔ bɔlen donsoya rɔ, Baabilen, n'i y'a lajɛ, a tigi, ni cɛnmasa tɛ, a bi sɔrɔ bamanan na, an b'a fɔ ko ɲagan. Ɲagan, o ye, 'ou bien' subaa. N'a tigi tɛ suya kɛ, ɲagan don. 'Ou bien' ni ɲagan tɛ, cɛnmasa don. 'Ou bien' n'o yɛrɛ si tɛ, a tigi, a ni cɛnmasaw bolo bɛ ɲɔgɔn bolo. 'Ou bien' a tigi mɛlɛkɛ ka gɛlɛn. ƆƆ ! Donsoya... mɔgɔ o mɔgɔ tɔgɔ bi bɔ donsoya rɔ, mɔgɔ gansan t'u ye. A tigi kɔni maa kɛ cogo o cogo, kodɔn b'a la. Ni a tɛ cɛn da, a bi kɛ mɔgɔ mɛlɛkɛgɛlɛn ye, 'ou bien' a bi kɛ ɲagan ye, 'ou bien' a bi kɛ subaa ye. ƆƆ ! Donsoya kɔni, a tɔgɔ bɔyɔrɔ ye nin yɔrɔw de ye ? Fura wɛrɛ bi se ka ye donsow bolo, donsoya kama. ƆƆ! Nka olu caman ye yɛrɛ lakanafuraw ye. U bi se ka minnu bila daga da fɛ, ayiwa, wara kana se ka dankari u la.  'Ou bien' u bi se ka minnu kɛ k'u kwo. Ayiwa sa kana se ka u cin walima gungurun kana se ka u jogin. O fura wɛrɛw bɛ yen, nka o tɛ nton ni cangɛrɛbilen ye dɛ ! O ye fura wɛrɛw ye, dɔw basilama don, dɔw ye furaw ye. ƆƆ! Donsoya kɔni taabolo ye nin ye. Ayiwa, donso fana, ayiwa hali ni fura wɛrɛ b'i bolo, nin si ti taa nanbara kan. O furabɔ, hali n 'i b'o kɛ mɔgɔ ye, o fana bi kɛ jɛlenya kan, janfa tɛ min na. Donso maa kɛ cogo o cogo ye, komi nibɔla de don, 'parce que' n 'i ko sogofagala, a tigi fana de bi ni bɔ. O kosɔn, donso... i mana mɔgɔ o mɔgɔ ye donsoya la, aa! Furatigi de don. Sogo fana tɛ sɔrɔ fɔ ka sogofagali de ɲɛɲini, o kosɔn, n'i kɛra donso ye, n'i ma kɛ cɛnmasa ye, i ni cɛnmasaw bolo ka ye ɲɔgɔn bolo, bawu sogo tɛ se ka faga fɔ i k'a ni ɲɛɲini. ƆƆ! O kosɔn, donso maa kɛ cogo o cogo ye, mɔgɔ gansan kɔni tɛ, a bi kodɔn kɔni kɛ. A tigi mɛlɛkɛ bɛ se ka gɛlɛya, a tigi bɛ se ka kɛ ɲagan ye. Ayiwa, a bi se ka kɛ subaa ye. ƆƆ! A maa kɛ cogo o cogo, furatigi fana don. Bawu sogo tɛ se ka faga ni a fagali ma ɲɛɲini. O kosɔn, donso ye furatigi ye. Donso ye mɔgɔ hakilima ye, donso ye kodɔnna ye. ƆƆ! Nka nin bɛɛ sun tara Kɔntɔrɔ ni Saanɛ u ka diɲɛsosigi de kow cogoya la. Ne kɔni faw de ye a ɲɛfɔ ne ɲɛ na cogo min ani n bɛnbaw, olu y'a mɛn ɲɔgɔn na cogo min, n'anw fana y'a mɛn baro la o cogo la, u ka diɲɛsosigi de kɛra nin cogo rɔ? Fɔ k'u tɔgɔ bɔ donsoya la, ayiwa ka se ka nin taamasyɛn fana kɛ, donsow ka o kɛ jigisɛmɛjiri ye, n'o ye nton ani cangɛrɛnbilen ye, hali bi ni donso bi taa donsoya la, ni a taara, cangɛrɛbilenfura, a b'o de kari ka na a da-da k'a wusu tasuma na, k'i sen samarama da a gonima kan ka a cɛɛnɛ, o de bi nɔrɔ ɲɔgɔn na, donsow de bi o de da-da ɲɔgɔn da fɛ, ka o kɛ u sidlan ye, hali ni u ye tile tan ni duuru kɛ, u b'o kɛ o cogo de la. N'i y'o kɛ, n'i ye fɔlɔ min kari, n'a jara, ayiwa, i bi jalan in ta k'o fili ka kɛnɛ wɛrɛ kari. O kosɔn donsow ... u ti taa ni dalan ye, u ti taa ni dɛbɛ ye, o si ti kɛ. U bi taa ... hali ni tile mugan don, u bi si fura kan nin cogo rɔ sɔn ni sɔn. Ɔ! Ni cangɛrɛ yɛrɛ tɛ yen, sebe min tun falennen Kɔntɔrɔ kaburu kunkɔrɔ, u bi se ka sebewaya fana tigɛ, ka o da tasuma nɔ. A goniman tuma k'a sensamara kɛ k'a cɛɛnɛ. O bi nɔrɔ ɲɔgɔn na, o bɛ da ɲɔgɔn da fɛ. Ni cangɛrɛbilen tɛ yen, u bɛ sebebulu de tigɛ k'o yankan tasuma na. Hali ni tile mugan don 'ou bien' hali ni tile tan ni duuru don, u bi si o de kan. O ye u ka silan ye, n'o fana jara, u bi jalan cɛ k'o fili ka taa kɛnɛ wɛrɛ tigɛ. Ayiwa, u b'u ka sogoɲini taa-ni-ka-segin bɛɛ kɛ nin cogo rɔ. U ti taa ni dlan ye. U bi o bɛɛ kɛ dugumasi la o cogo la. Ɔ! Kɔntɔrɔ ni Saanɛ, u kɔni tɔgɔ bɔra donsoya la nin cogo de la, fɔ k'u kɛ mɔgɔ tɔgɔ bɔlen ye. Ɔ! Donso fana ye ntonnin min fana turu, o sɔrɔla nin cogo de la. I sago, Ala sago.

 



La circoncision traditionnelle chez les bambaras est vraiment un rite de passage, celui de l'enfance à l'âge où l'on assume sa condition d'homme dans la société. Elle se pratiquait autrefois dans la tranche d'âge des 12-15 ans. De nos jours, là où la scolarisation est bien implantée, elle est plus précoce (7-10ans). Les liens d'amitié tissés entre les circoncis d'une même promotion sont très forts et durent toute la vie.

Les funérailles de vieilles personnes sont l'occasion de réjouissances. N'ont-elles pas eu leur compte de vie? Cependant il convient traditionnellement de vérifier la cause cachée du décès. C'est aux devins de la révéler.  

(Causerie de Benoit Tarawele de Siraninduuru sur les funérailles, faite vers 1973)

Circoncision (Bolokoli) causeries de Benoit Tarawele de Siraninduuru vers 1974

La circoncision traditionnelle chez les bambaras est vraiment un rite de passage, celui de l'enfance à l'âge où l'on assume sa condition d'homme dans la société. Elle se pratiquait autrefois dans la tranche d'âge des 12-15 ans. De nos jours, là où la scolarisation est bien implantée, elle est plus précoce (7-10ans). Les liens d'amitié tissés entre les circoncis d'une même promotion sont très forts et durent toute la vie.

Les funérailles de vieilles personnes sont l'occasion de réjouissances. N'ont-elles pas eu leur compte de vie? Cependant il convient traditionnellement de vérifier la cause cachée du décès. C'est aux devins de la révéler.  

 (causerie de Benoit Tarawele de Siraninduuru faite vers 1973)

Bɛɛ n'i ka laada don' (A chacun ses coutumes). Les coutumes relatives au mariage traditionnel au milieu bambara, ne sont pas uniformes d'une région à l'autre. Celles de la région de Falajè sont ici présentées par Benoît Traore, un ancien du village de 'Siraninduuru' (Cinq petits baobabs), très bon connaisseur des traditions et de leurs significations.

Cɛbilencɛ (Falajɛ)

La danse des Cɛbilencɛ est une très ancienne réjouissance qui, dans le temps, a connu plusieurs changements. Toutefois chez les bambaras et en particulier dans la région de Falajɛ, elle reste une des réjouissances les plus populaires.

 Les bénédictions ont une place capitale dans la société et la langue bambara. Il y en a pour toutes occasions. Celles qui suivent ne sont que les plus communes, mais les bambaras n'ont aucune difficulté à en créer d'autres adaptées à la situation du moment. C'est une liste ouverte.


Notes malinké de Kita, rédigées en 1906

Notes malinké de Kita, rédigées en 1906 par Monson Pierre Tunkara, recueillies par le Père Barrié, dactylographiées vers 1936, saisies et classifiées sur ordinateur en 2007 par le Père Jacques Delattre, remises en orthographe plus 'moderne' par le P.Charles Bailleul. Ce document est écrit dans le dialecte malinké de Kita.
Il en est un témoin centenaire et aborde bien des aspects des coutumes et de la mentalité malinké. Nous en donnons ici la table des matières en français et une page en malinké à titre d'exemple. L'ensemble de ces notes fait une centaine de pages en police 10. Les navigateurs qui s'intéressent aux dialectes mandé et qui désireraient avoir accès au texte complet peuvent nous contacter.

'Bɛɛ n'i ka laada don' (A chacun ses coutumes). Les coutumes relatives au mariage traditionnel au milieu bambara, ne sont pas uniformes d'une région à l'autre. Celles de la région de Falajè sont ici présentées par Benoît Traore, un ancien du village de 'Siraninduuru' (Cinq petits baobabs), très bon connaisseur des traditions et de leurs significations.